თანამედროვე ფემინისტური აქტივიზმი საქართველოში

სტატია ფემინისტების დამოუკიდებელი ჯგუფის მაგალითზე განიხილავს ქალთა აქტივიზმის ალტერნატიულ ფორმას დღევანდელ საქართველოში. ისტორიული წინაპირობებისა და თანამედროვე კონტექსტის მოკლე მიმოხილვის შემდეგ, შევეცდები გავაანალიზო, რატომ გახდა აქტივიზმის ალტერნატიული ფორმების ძიება აუცილებელი და მნიშვნელოვანი დღევანდელ პირობებში, რასაც გავაკეთებ ერთი მხრივ, ფემინისტების დამოუკიდებელი ჯგუფისა და მეორე მხრივ, ქალთა არასამთავრობო ორგანიზაციების საქმიანობის შედარებითი ანალიზის საფუძველზე, რათა პასუხი გავცე ძირითად შეკითხვას – რატომ გამოდგა არასამთავრობო ორგანიზაციების მრავალწლიანი საქმიანობა საქართველოში არაეფექტური ქალთა მოძრაობის წამოსაწყებად და რა პოტენციალი შეიძლება ჰქონდეს ძირეულ (grassroot) ფემინისტურ აქტივიზმს ქალთა ფართო მასების მობილიზაციისთვის? აქვე განვმარტავ, რომ „ქალთა არასამთავრობო ორგანიზაციები” გამოყენებული იქნება განზოგადებული მნიშვნელობით იმ ტენდენციის აღსანიშნავად, რაც, ჩემი ანალიზის მიხედვით, მათი არაეფექტური მუშაობის საფუძველს წარმოადგენს. ამ ტერმინის გამოყენება ხელაღებით არ აქცევს ერთ კატეგორიაში ყველა ქალთა არასამთავრობო ორგანიზაციას.

ქალთა საზოგადოებრივი საქმიანობა საქართველოში მე-19 საუკუნის 60-იანი წლებიდან იღებს სათავეს, როცა ისინი სხვადასხვა აქტუალურ საკითხებზე გამართულ საჯარო დისკუსიებში ჩაერთვნენ. დისკუსიები, ძირითადად, მაშინდელი პერიოდიკის ფურცლებზე მიმდინარეობდა და სხვა მნიშვნელოვან პოლიტიკურ და სოციალურ საკითხებთან ერთად, ეხებოდა ქალის როლსა და დანიშნულებას საზოგადოებრივი ცხოვრების სხვადასხვა სფეროში. ოდნავ მოგვიანებით, წინ წამოიწია ქალთა ემანსიპაციის საკითხებმაც.

მე-20 საუკუნის დასაწყისში ქალთა აქტივიზმი განსაკუთრებით გაძლიერდა. მაშინდელი კონტექსტიდან გამომდინარე, განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენდა მასობრივი განათლების საკითხი, რომელზედაც „წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება” აქტიურად მუშაობდა. იმდროინდელი ქართველი საზოგადო მოღვაწე ქალების მცდელობითა და ძალისხმევით განათლება პრიორიტეტული საკითხი გახდა ქალებისთვისაც, მათ შორის დაბალი სოციალური ფენის წარმომადგენელთათვის. ქალები, მათ შორის ცნობილი მწერალი და საზოგადო მოღვაწე ეკატერინე გაბაშვილი, აქტიურად იყვნენ ჩართული წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების საქმიანობაში და პრაქტიკულ შედეგებსაც იმკიდნენ. მე-19 საუკუნის ბოლოსთვის, ქალებისთვის რამდენიმე ათეული სკოლა და პროფესიული სასწავლებელი არსებობდა არა მხოლოდ თბილისში, არამედ საქართველოს სხვადასხვა ქალაქებში. საგანმანათლებლო სფეროს გარდა, ქალთა საქმიანობა აქტიურად იყო მიმართული მათთვის განკუთვნილი ორგანიზებული ჯგუფების – საზოგადოებრივი ორგანიზაციებისა და წრეების შექმნისკენ. მსგავსი წრეები და ჯგუფები არსებობდა თბილისში, ქუთაისში, გორში, ფოთში, ახალციხეში, თელავსა და ხონში[1].

ამ გაერთიანებების ძირითადი საქმიანობა ქალთა განათლება, მათთვის პროფესიული და ეკონომიკური საშუალებების მიცემა და საზოგადოებრივ ასპარეზზე გააქტიურება იყო. აღსანიშნავია, რომ ეს ჯგუფები, ძირითადად, თავად მოიპოვებდნენ სახსრებს საქმიანობისთვის, ქველმოქმედებისა და შემოწირულობების საშუალებით. შეიძლება ითქვას, რომ ფემინისტური ფილანტროპია საუკუნეზე მეტი ხნის წინ უფრო კარგად იყო განვითარებული, ვიდრე დღეს, თანამედროვე საქართველოში.

მე-20 საუკუნის 10-იანი წლებიდან ქალთა საკითხებთან მიმართებაში ლიბერალურთან ერთად, სოციალისტური ხედვაც გაჩნდა. ამის ნათელი მაგალითი იყო მაშინდელი ფემინისტური გაზეთი „ხმა ქართველი ქალისა”, რომელსაც 1917-1918 წლებში ქუთაისის ქალთა კლუბი გამოსცემდა კატო მიქელაძის თაოსნობით. კატო მიქელაძე ჯერ კიდევ მე-20 საუკუნის დასაწყისში იყენებდა ბრძოლის იმ მეთოდებს, რაც ფემინისტური ჯგუფებისთვის დღესაც მნიშვნელოვანია: აქტიურად წერდა პუბლიცისტიკას, სადაც განიხილავდა საკითხებს, დაწყებული ქალთა პოლიტიკური მონაწილეობიდან, დამთავრებული ოჯახური ძალადობითა და პროსტიტუციით. გარდა ამისა, კატო მიქელაძე ხშირად მართავდა საჯარო ლექციებს, ასევე აქტიურად იყენებდა ფემინისტურ ფილანტროპიასაც.

ქალთა აქტივიზმი და, ზოგადად, სამოქალაქო აქტივიზმი საბჭოთა მმართველობის შემოღებასთან ერთად შეწყდა და ნომენკლატურის მიერ მართულ ფორმალურ საქმიანობამდე დავიდა. წარსული მიზანმიმართულად იქნა დავიწყებული. საჯარო სივრცეში ქართული ფემინისტური აქტივიზმის ისტორიის არცოდნამ ტოტალიტარული იდეოლოგიის წნეხის ქვეშ და შემდგომში, საბჭოთა მემკვიდრეობის პირობებში შექმნილი და შემორჩენილი ცოდნის საფუძველზე, ხელი შეუწყო ფემინიზმის, როგორც დასავლეთიდან იმპორტირებულ და თავსმოხვეულ სენად მონათვლას. ქალთა და გენდერული საკითხები კი იმთავითვე მოგვარებულად იქნა აღქმული.

თითქმის საუკუნიანი წყვეტის შემდეგ, ქალთა ორგანიზებული ჯგუფები გასული საუკუნის 90-იანი წლების შუა ხანებში არასამთავრობო ორგანიზაციების სახით აღმოცენდა. ზოგადად, ნეოლიბერალურ ეკონომიკაზე გადასვლამ არასამთავრობო ორგანიზაციათა სიმრავლეს, უცხოურ ფონდებზე ხელმისაწვდომობას და სხვადასხვა ტიპის და საკითხებზე მომუშავე ორგანიზაციების დაფუძნებას შეუწყო ხელი, რომელთაც „სოციალურ ცვლილებაზე” უნდა ემუშავათ.

თუმცა, აღმოჩნდა, რომ ქალთა არასამთავრობო ორგანიზაციათა სიმრავლე არ იყო და არ არის კავშირში მათ ეფექტურობასთან. ხშირ შემთხვევაში, ფინანსური დამოკიდებულება დონორზე ზღუდავს ორგანიზაციათა ავტონომიურობას, ასევე მათ თანმიმდევრულობას და მდგრადობას. დონორთა მოთხოვნებზე ორიენტირებული ქალთა ორგანიზაციები ადვილად ცვლიან პრიორიტეტებს დონორთა ინტერესების მიხედვით. გარდა ამისა, ქვეყანაში არსებული სოციალური ნორმები მეტ დაბრკოლებას ქმნის ქალთა არასამთავრობო ორგანიზაციებისთვის საზოგადოებაში მათი მიღებისა და აღიარებისთვის. მეტიც, ქალთა მოძრაობის არარსებობა ქვეყანაში და მაღალი კონკურენცია დონორთა ფინანსური კეთილგანწყობისთვის თითქმის არ უტოვებს ორგანიზაციებს საშუალებასა და რესურსებს, საზოგადოებაში მხარდამჭერები მოიპოვონ. ეს უკანასკნელი კი განაპირობებს ბევრი ორგანიზაციის სისუსტეს და უუნარობას, მოახდინოს სტრუქტურული ცვლილებები.[2]

აღსანიშნავია, რომ საქართველოში ქალთა მოძრაობის წამოწყების მცდელობას ისევ ზემოდან ქვემოთ – დონორი ორგანიზაციების მხრიდან ჰქონდა ადგილი, ქალთა არასამთავრობო ორგანიზაციების კოალიციების შექმნის სახით. კოალიციის ჩამოყალიბების პირველი მცდელობა 2000 წელს, ეუთოს მხარდაჭერით მოხდა, მეორე კოალიციის შექმნა კი გაეროს ქალთა ორგანიზაციამ სცადა ქალთა ქსელის – „ქალთა ერთობა მშვიდობისთვის” შექმნის გზით.[3] თუმცა, ძალისხმევები არაეფექტური გამოდგა მარტივი მიზეზის გამო: როგორც წესი, ქალთა მოძრაობა ქვემოდან ზემოთ, ძირეულ (grassroot) დონეზე იღებს სათავეს, ქალთა ჯგუფების კონსოლიდირება კი დონორი ორგანიზაციების დაწესებული პრიორიტეტებით ვერ მოხდება. მით უმეტეს, თუ ამ პრიორიტეტების დადგენა მათი მხრიდან კონტექსტის არცოდნის პირობებში და სპეციფიკური ისტორიული მემკვიდრეობის უარყოფით ხდება. ქალთა არასამთავრობო ორგანიზაციებს არ ჰქონიათ ფართო მასებისა და უპირველესად – ქალთა მხარდაჭერა, რადგან არასამთავრობო ორგანიზაციაში მუშაობა საზოგადოებაში უფრო პირადი კეთილდღეობისა და ინტერესის წყაროდ მიიჩნევა, ვიდრე ერთგულებითა და თავდადებით განმსჭვალულ ქმედებად, ცვლილებების მიღწევისთვის. თავად ორგანიზაციების საქმიანობა ხშირად აღიქმება, როგორც „პროექტი პროექტისთვის” და არა პროექტი სოციალური სამართლიანობისთვის. მეორე მხრივ, გასაგებია, რომ ორგანიზაციების დიდი ნაწილი დონორებზეა დამოკიდებული, მუდმივი კონკურენციის პირობებში კი არ შესწევს ძალა და არ ყოფნის რესურსები ქალთა ფართო მასების მობილიზებისა და მათი კეთილგანწყობის მოპოვებისთვის.

გასათვალისწინებელია ის ფაქტორიც, რომ ზოგადად, საქართველოს მოქალაქეთა პასიურობას ხელი შეუწყო სამოქალაქო აქტივიზმის ტრადიციის არქონამ ქვეყანაში, რაც უპირველესად, ახლო წარსულით არის განპირობებული. სამოცდაათწლიან ტოტალიტარულ პირობებში არსებობამ, ცხოვრების ყველა სფეროში სახელმწიფოს გაძლიერებულმა კონტროლმა, სიტყვისა და აზრის გამოხატვის თავისუფლების უკიდურესმა შეზღუდვამ ჩაკლა სამოქალაქო ინიციატივები, რაც, თავის მხრივ, მოქალაქეთა უკიდურეს პასიურობაში გამოიხატა. ძირეულ დონეზე სხვადასხვა სახის მცირე ინტერესთა ჯგუფების გამოჩენა მხოლოდ ორიოდე წლის წინ მოხდა. ვვარაუდობ, რომ მათ გაჩენასა და განვითარებაში დიდი როლი სოციალურმა ქსელებმა და ინტერნეტის ხელმისაწვდომობამ იქონია.

ერთ-ერთი ასეთი ინტერესთა გაერთიანებაა ფემინისტების დამოუკიდებელი ჯგუფი, რომელიც არაფორმალურ, არარეგისტრირებულ და არაიერარქიულ ფემინისტურ ინიციატივას წარმოადგენს. ფემინისტების დამოუკიდებელი ჯგუფი 2011 წლის ზაფხულში შეიქმნა აბორტის აკრძალვის, ქალთა რეპროდუქციული და სექსუალური უფლებების შეზღუდვისკენ მიმართულ კამპანიებზე რეაგირებისათვის. ჯგუფი აერთიანებს სხვადასხვა პროფესიის, ასაკის, სქესის, ორიენტაციისა და რელიგიური შეხედულების მქონე ადამიანებს.

ფემინისტების დამოუკიდებელი ჯგუფის ხედვა თავისუფალი, სამართლიანი და მრავალფეროვანი გარემოა, სადაც ქალს აქვს აღიარებული და რეალური შესაძლებლობა ავტონომიურად განსაზღვროს საკუთარი თავი და წარმართოს საკუთარი ცხოვრება პირად თუ საზოგადოებრივ სივრცეში. აქედან გამომდინარე, ჯგუფი ყველა იმ პრაქტიკას/ფენომენს ეწინააღმდეგება, რომელიც ქალის ჩაგვრას ეფუძნება. მათ შორის: სექსიზმს, მიზოგინიას, ქსენოფობიას, რასიზმსა და ნაციონალიზმს, ჰეტეროსექსიზმსა და ჰეტერონორმატიულობას, ჰომოფობიასა და ტრანსფობიას, სტერეოტიპულ და ქალთმოძულე შეხედულებებს, ტაბუს სექსუალობაზე, რელიგიურ ინსტიტუციებს და ძალაუფლების სხვა სისტემებს, რომლებიც პატრიარქატის შენარჩუნებასა და გამყარებას უწყობს ხელს.[4]

ჯგუფი დინამიკურია, მას არ ჰყავს მუდმივი და ფიქსირებული წევრები. ამჟამად ის 25-30 აქტიურ წევრს აერთიანებს. აღსანიშნავია, რომ ჯგუფის ყველა წევრი დეკლარირებული ფემინისტია, რაც შეიძლება სიახლედ მივიჩნიოთ ქართული სივრცეში, თუ არ ჩავთვლით მანამდე არსებულ ინდივიდუალურ, თითზე ჩამოსათვლელ შემთხვევებს. აღსანიშნავია, რომ არცერთ ქალთა ორგანიზაციას საქართველოში არასოდეს გაუკეთებია თვითიდენტიფიკაცია, როგორც ფემინისტური ღირებულებების და იდეოლოგიის მქონეს. მეტიც, მათი უმრავლესობა ღიად ეწინააღმდეგებოდა იმას, რომ მათთვის ეწოდებინათ ფემინისტური.[5] მნიშვნელოვანია ისიც, რომ ჯგუფი თავს რადიკალურ გაერთიანებად მიიჩნევს და მიმართავს რადიკალური ბრძოლის მეთოდებს. ჯგუფის თვითსახელდება, როგორც ფემინისტურის, მისი ექსპლიციტური ფემინისტური ღირებულებები იდეოლოგიასა და პრაქტიკაში, არსებული კონტექსტის გათვალისწინებით, რადიკალურ ქმედებად აღიქმება საზოგადოების მხრიდანაც. ასევე რადიკალებად თვითიდენტიფიკაცია მნიშვნელოვანია თავად ჯგუფის წევრებისთვის საკუთარი აქტივიზმის თვითგააზრებასა და გაგებაში. გარდა ამისა, სიტყვა „დამოუკიდებლის” გამოყენება ჯგუფის სახელწოდებაში მეორე მნიშვნელოვან ასპექტზე მიგვითითებს: ჯგუფის წევრებს სურდათ ჯგუფის სათაურშივე ყოფილიყო ხაზგასმული ის, რომ ეს გაერთიანება დამოუკიდებელი ინიციატივაა და არ არის არასამთავრობო ორგანიზაცია. შესაბამისად, არ არის ფინანსურად და პოლიტიკურად დამოკიდებული დონორზე. აქედან გამომდინარე, განსხვავებით ქალთა არასამთავრობო ორგანიზაციებისგან, ფემინისტ აქტივისტებთან არ აქვს ადგილი დონორის მხრიდან ინტერვენციას, მისი პრიორიტეტებისა და მოთხოვნების გათვალისწინებას, რაც, თავის მხრივ, კიდევ უფრო ამყარებს ჯგუფის ავტონომიურობას და ზრდის ქალთა მოძრაობის წამოწყების შანსს „ქვემოდან ზემოთ”.

ფემინისტების დამოუკიდებელი ჯგუფი არ იყენებს ქალთა არასამთავრობო ორგანიზაციების საქმიანობის კონვენციურ მეთოდებს, როგორიცაა სემინარებისა და ტრენინგების ჩატარება, ბროშურებისა და ბუკლეტების გავრცელება და ა.შ. ჯგუფი მოქმედებს როგორც „ტრადიციული”, კარგად გავრცელებული ფემინისტური მეთოდებით, როგორიცაა აქცია, მსვლელობა, ის ასევე მიმართავს ბრძოლის კრეატიულ და შედარებით თანამედროვე ფორმებსაც – მხატვრობას, სტენსილსა და კომიქსებს, სოციალურ არტს, ფოტოგრაფიას, ფოტო და ვიდეოკამპანიებს სხვადასხვა სოციალური მოვლენის გასაშუქებლად. ჯგუფი აქტიურად იბრძვის მედიასა და სარეკლამო ბიზნესში გავრცელებული გენდერული სტერეოტიპების წინააღმდეგაც. მაგალითად, ერთ-ერთი ასეთი პირველი კრეატიული ფოტო-აქცია ჯგუფმა 2012 წლის გაზაფხულზე გააკეთა სადაზღვევო კომპანია „ჯი პი აი ჰოლდინგის” სექსიზმით გაჯერებული სარვამარტო სარეკლამო კამპანიის წინააღმდეგ.

ფემინისტების დამოუკიდებელი ჯგუფი ძალიან აქტიურია ინტერნეტსა და სოციალურ ქსელებში. აღსანიშნავია, რომ ჯგუფის მობილიზებასა და მის მიერ სხვადასხვა სახის აქტივობების დაგეგმვაში სოციალური ქსელი უდიდეს როლს ასრულებს. ფემინისტების დამოუკიდებელი ჯგუფი არაერთხელ შეერთებია ან თავად ყოფილა სხვადასხვა პეტიციის მონაწილეც. ერთ-ერთი ასეთი პეტიცია იყო ტელეკომპანია იმედის წინააღმდეგ გადაცემა „ქალური ლოგიკის” ეთერიდან მოხსნის მოთხოვნით. 2013 წლის აპრილში ჯგუფმა აქტიური კამპანია წამოიწყო ოჯახური ძალადობის წინააღმდეგ, რომელსაც მედიაგამოხმაურებებიც მოჰყვა.

ჯგუფიდან რამდენიმე აქტივისტი ფემინისტური ბლოგის ავტორია. ჯგუფი აქტიურად და ეფექტურად იყენებს სოციალურ ქსელებს სწრაფი და მასშტაბური მობილიზაციისთვის, ინფორმაციის გასაცვლელად, ფემინიზმსა და სხვა მნიშვნელოვან საკითხებზე მსჯელობისთვის. ამას განსაკუთრებული დატვირთვა ენიჭება დღევანდელი პირობებში, როცა ონლაინ-ფემინიზმი მსოფლიო მასშტაბით ბრძოლის რადიკალიზაციისთვის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საშუალება ხდება.

ჯგუფი რადიკალური და თამამია ისეთი ხელშეუვალი და უძლიერესი ინსტიტუციის წინააღმდეგ, როგორიცაა ეკლესია. შეიძლება ითქვას, რომ ფემინისტთა დამოუკიდებელი ჯგუფი ერთადერთია, რომელმაც გაბედა და აქცია გამართა საპატრიარქოს წინ. ეს 2012 წლის ზაფხულში მოხდა, როდესაც აქტივისტებმა პატრიარქის და ზოგადად, ქართული ეკლესიის უარყოფითი დამოკიდებულება გააპროტესტეს გენდერულ თანასწორობასთან მიმართებაში. 2013 წლის მარტში ჯგუფმა სხვადასხვა მწვავე სოციალურ საკითხებზე აპელირებით გააპროტესტა სახელმწიფოს მხრიდან ეკლესიის გაზრდილი ბიუჯეტით დაფინანსებაც, რასაც დიდი გამოხმაურება მოყვა.

აღსანიშნავია, რომ ჯგუფი ზრუნავს თვითგანვითარებისთვის. პერიოდულად იმართება ფემინისტური სამკითხველო კლუბი აქტივისტებს შორის თეორიული ცოდნის ამაღლების მიზნით. იკრიბება ცნობიერების ამაღლების ჯგუფებიც, რაც პირად არაფორმალურ საუბარს გულისხმობს სხვადასხვა მნიშვნელოვან საკითხებსა და გამოცდილებაზე, როგორიცაა, მაგალითად, სექსუალობა, სხეულებრივი აღქმა, გენდერული თვითიდენტიფიკაცია და ა.შ. იმართება ვორქშოფები, სადაც აქტივისტები საკუთარ ცოდნას და უნარებს უზიარებენ ერთმანეთს. მაგალითად, ფოტოშოპის, მარტივი ვიდეომონტაჟის გაკეთებაში, სტენსილებისა და ბანერების დამზადებაში და ა.შ.

მნიშვნელოვანია ისიც, რომ ჯგუფი აქტიურად უერთდება ქალთა, ასევე ლგბტ, და სხვა სოციალური ჯგუფების ინიციატივებს. ჯგუფის წევრთა ნაწილი ქვიარ იდენტობისაა. მათი უმრავლესობა იმყოფებოდა 2013 წლის 17 მაისის გახმაურებულ აქციაზე ჰომოფობიისა და ტრანსფობიის წინააღმდეგ. 2012 წლის შემოდგომაზე ფემინისტების დამოუკიდებელი ჯგუფი „ლაბორატორია 1918”-თან ერთად, თბილისში გაფიცულ ჭიათურელ მაღაროელებს შეუერთდა, რომლებიც სამუშაო პირობების გაუმჯობესებას ითხოვდნენ. ჯგუფი ასევე შეუერთდა 2013 წლის საპირველმაისო აქციას შრომის საერთაშორისო დღის აღნიშვნასთან დაკავშირებით და ეფექტური და პროვოკაციული გზით შეძლო აქციაში შეეტანა ის გენდერული კომპონენტი (როგორიცაა, მაგალითად, უხილავი საოჯახო შრომა, ოჯახში შრომის გადანაწილება, კაბალური დეკრეტული შვებულება), რომელიც, როგორც წესი, არაა გაანალიზებული საჯარო სივრცეში.

მიუხედავად იმისა, რომ ჯგუფი სრულიად რეაქციულია და არ არის პროაქტიული, რაც მის მდგრადობას შესაძლოა საეჭვოს ხდიდეს, ფემინისტი აქტივისტებისთვის იმდენად მნიშვნელოვანია ავტონომიის, არაიერარქიულობისა და ძირეულობის შენარჩუნება, რომ ჯგუფს უღირს ამ ეტაპზე სრულიად კონცენტრირდეს რეაგირებებზე ფემინისტური ინტერვენციის გზით, ვიდრე დადგეს ინსტიტუციონალიზაციის გზას და იმუშაოს წინასწარ დაგეგმილი სტრატეგიით.

ჯგუფის უმთავრესი მიზანი, საქართველოში თანამშრომლობასა და სოლიდარობაზე დაფუძნებული ძლიერი ფემინისტური მოძრაობის ჩამოყალიბებაა. შესაბამისად, სოლიდარობის მაღალი შეგრძნებითა და მისი პრაქტიკაში განხორციელებით, ფემინისტი აქტივისტები განსხვავდებიან ქალთა არასამთავრობო ორგანიზაციების უმრავლესობისგან.

გასათვალისწინებელია სიძნელეები, რომელსაც ჯგუფი ძირითადად გარედან აწყდება. უსაფრთხო გარემოს არარსებობა (ადგილი ჰქონდა აქტივისტების მიმართ ინდივიდუალურ თუ ჯგუფურ მუქარებს) მზარდი რელიგიური ფუნდამენტალიზმი ქვეყანაში, სექსისტური და სტერეოტიპული მედია ძირითად დაბრკოლებებს ქმნიან.

დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ ქალთა არასამთავრობო ორგანიზაციებთან ერთად, ალტერნატიული ფემინისტური ჯგუფის გაჩენა და აქტივიზმის განსხვავებული ფორმით წამოწყება საქართველოში წინგადადგმული ნაბიჯია. მით უმეტეს, თუ ქალთა გაერთიანების ეს ფორმა ექსპლიციტურად ფემინისტურია, „ქვემოდან” ანუ ინტერესთა ჯგუფებიდან, სამოქალაქო ინიციატივიდან მომდინარეობს, სადაც ღირებულებები და ცხოვრებისეული პრაქტიკა მეტადაა თანხვედრაში ერთმანეთთან.

ეს, თავის მხრივ, ქალთა მოძრაობის „ენჯეოიზაციის” საფრთხეს ასუსტებს. „ენჯეოიზაცია” და დონორებით მართული საქმიანობა კი, ხშირ შემთხვევებში, ქალთა ჯგუფების რეალური გაძლიერებისაკენ მიმართული საქმიანობა აღარ არის. მიმაჩნია, რომ ამ ეტაპზე რაიმე წინასწარი ვარაუდის გამოთქმა, თუ რამდენად შეძლებს ფემინისტების დამოუკიდებელი ჯგუფი რეალურად ჩაუყაროს საფუძველი ქალთა მოძრაობას საქართველოში, ნაადრევია. თუ მხედველობაში ვიქონიებთ ქვეყანაში არსებულ მყიფე პოლიტიკურ კონტექსტს.